Het voorspel van Saul Bass

Saul_Bass_Golden_ArmHoe mooi het werk van de grafisch ontwerper en filmmaker Saul Bass (1920-1996) ook beweegt, je ziet het ‘t best als het stilstaat. In een boek. In sequenties geprint. Het ritme van de openingstitels in Anatomy of a Murder (1959) bijvoorbeeld, wordt prachtig zichtbaar als het wordt opgeknipt in fragmenten. Ook de grafische kwaliteit van de openingsbeelden van The Man with the Golden Arm (1955) wordt alleen maar beter in statische toestand.

Bass is een grootheid in het naoorlogse ontwerpen in de Verenigde Staten. Die faam dankt hij vooral aan zijn titelrollen voor de cinema. Een oeuvre dat loopt van Hitchcocks North by Northwest (1959) tot aan Goodfellas (1990) van Scorsese. Maar in eerste aanleg is deze zoon van joodse immigranten uit Oost-Europa vooral een graficus. Hij is de maker van sterke logo’s en huisstijlen van United Airlines, AT&T, Minolta en Quaker (ontbijtgranen).

De verdienste van het boek Saul Bass,A Life in Film & Design is niet alleen dat het dit, minder bekende, ontwerpwerk rijkelijk toont, maar ook dat het een relatie legt met de grafische kwaliteit van zijn filmoeuvre. Bass was een ouderwetse tekenaar (‘Wil je ontwerper worden, leer tekenen’, was zijn devies), met een modern soort intelligentie. Hij had een stripachtige intuïtieve tekenstijl, maar was ook gegrepen door het rationele en beredeneerde moderne van Bauhaus en De Stijl uit Europa.

Dankzij die combinatie kon hij de essentie van een film, maar ook een bedrijf, reduceren tot een simpel beeld. In Anatomy of a Murder zijn dat de beletterde losse ledematen die ritmisch een mannetje vormen. Iedereen die Vertigo (1958) heeft gezien, herinnert zich de vortex die uit het oog van Kim Novak opwervelt. Maar ook het logo van Continental Airlines, waarin uitwaaierende contrails zijn verwerkt, geeft je direct houvast over wat voor een soort bedrijf je voor je hebt. Net als het openklappende wereldbolletje van The Detroit News.

anatomy_murder_bassBass regisseerde en filmde die titelscènes zelf. Het is dus niet zo dat hij letters over beelden van de regisseur plakte. Hij zag een titelrol als een ouverture, het voorspel om de bioscoopbezoeker te begeleiden in zijn overgang van licht naar donker. Hij deed dat zo goed dat Hitchcock hem vroeg voor Psycho (1960) de scène uit te schetsen waarin de schizofrene motelmanager Anthony Perkins Janet Leight achter het douchegordijn doodsteekt.

De filmgeschiedenis is niet eenduidig over wat met het storyboard van Bass in Psycho is gedaan. Hitchcock zei later dat hij het nauwelijks heeft gebruikt. Maar in het boek A Life in Film is Bass voor 80 procent de geestelijk eigenaar van de fameuze moordscène. Wat voor dat standpunt pleit, is de sterke grafische kwaliteit van de filmbeelden. De scène leest als titelsequentie, met scherp gesneden ultrakorte shots van bijna uitsluitend details. De camera zoomt in de ringen van het douchegordijn, op de douchekop van onderaf, het mes bij de buik, de hand die klauwt over de badkamertegeltjes. Bijna geen bloedspatje te zien, tot het bloed van Leight wegkolkt door het afvoerputje, in weer zo’n vortex als bij Vertigo werd gebruikt.

Zeker als je dit boek hebt gelezen, geloof je graag dat Bass het allemaal zo heeft bedoeld.

United_Airlines_Saul_BassBOB WITMAN/gepubliceerd in de Volkskrant 7 januari 2012
Jennifer Bass en Pat Kirkham: Saul Bass: A Life in Film & Design.
Laurence King Publishing, € 69,50.
ISBN 978 18 566 9752 1.
preload preload preload